भैरहवा साउन ९
लुम्बिनी प्रदेशका तराईका जिल्लाहरुमा खुल्ला सीमा नाकाको फाइदा उठाउँदै कुनै मापदण्ड नभएका ‘नक्कली’ युरिया र डीएपी मलहरु भित्रिएको पाइएको छ । यस्तै, खुल्ला नाकाबाट प्राङ्गारिक मलका नाममा पनि अवैध मल भित्रिरहेको छ । धान रोपाईंलाई लक्षित गरी भारतबाट भित्र्याइएका यस्ता मल कति गुणस्तर छन् ? भन्नेबारे कहीकतै परीक्षण गरिएको छैन । खासगरी रुपन्देही, पश्चिम नवलपरसाी, कपिलवस्तु, बाँके र बर्दियामा ‘नक्कली’ मल खुलेयाम भित्र्याएर किसानलाई विक्री गरिरहेको स्वयं किसानहरु बताउँछन् । नक्कली मल तराईका जिल्लाका गाउँगाउँ छ्यापछ्याप्ती भेटिन्छ ।

कृषि मन्त्रालयबाट अनुमती नै नलिई भन्सार कार्यालयबाटै मल भित्रिरहेको मल उद्योगी बताउँछन् । नेपाल सरकारको नीति भन्दा बाहिर गएर केही व्यवसायीहरुले भन्सार नाकाबाटै सोइल कन्डिसनर, रक फस्फेट प्रोम मल (पी २ ओ ५) १० प्रतिशत जस्ता मलहरु भित्र्याइरहेका छन् । यस्ता मलमा भन्सार शुल्क र मूल्यअभिबृद्धि कर नै नलिई भित्र्याइएको नेपाली मल उद्योगको दावी छ ।
रुपन्देहीको रोहिणी गाउँपालिका–४ मा नेपालमै पहिलो दानेदार अग्र्यानिक मल उत्पादन गर्दै आएको ग्रोमोर फर्टिलाइजरका संचालक सिद्धार्थ अग्रवालले मापदण्ड र गुणस्तरहीन मल आयात भइरहँदा सरकारी पक्ष चुप लागेर बसेको जनाए । कृषि विज्ञहरुका अनुसार गुणस्तर नै जाँच नगरिएको मल प्रयोग गर्दा माटोमा अम्लियपना आउने, खेतबारीको माटो कसिलो हुने, उत्पादन र उत्पादकत्वमा ह्रास आउने हुन्छ ।ग्रोमोरले भन्सार विभागका महानिर्देशकलाई पत्र लेख्दै भन्सार र खुल्ला नाकाहरुबाट आयात भइरहेको मापदण्डविपरीतको मल आयत रोक्न आग्रह गरेको छ । ‘केही व्यापारीले भन्सार नाकाबाटै स्वीकृतिविना मल भित्र्याइरहेका छन्, जसमा भन्सार र भ्याट पनि लाग्दैन’, महानिर्देशकलाई पठाइएको पत्रमा भनिएको छ, ‘यसैक्रममा विगत ३० महिना अगाडि भैरहवा भन्सार कार्यालयबाट भन्सार तिरेर भित्रिएको मल जिल्ला प्रहरी कार्यालयले पकाउ गरी कृषि कार्यालयमा बुझाउँदा मल आयात गर्ने प्रकिया अवैधानिक रहेको भनि जफत गरिएको थियो ।’ उक्त कुरा ग्रोमोरले सरकारलाई स्मरण गराएको छ ।
त्यसपछि केही समय यो काम रोकिए तापनि फेरि विभिन्न नाकाबाट आयात र चोरीपैठारीबाट मल भित्रिन सुरु गरेको अग्रवालले जनाए । ‘महानिर्देशक ज्यूसँग विनम्र अनुरोध छ कि यस्ता गलत प्रक्रियाबाट राज्य र जनतालाई नै ठग्ने गरेर भित्र्याइएको मलखादलाई प्रकियागत नै तरिकाले भित्र्याउने वातावरण बनाइदिन आग्रह छ’, पत्रमा भनिएको छ ।
ग्रोमोर नेपालकै ठूलो दानेदार प्रांगारिक मल उद्योग हो । उद्योगको प्रतिदिन उत्पादन क्षमता २ सय मेट्रिक टन छ । यो उद्योग लुम्बिनी प्रदेश सरकारको कृषि तथा भूमि व्यवस्था मन्त्रालयमा सुचीकृत छ । ‘यस उद्योगको उद्देश्य प्रांगारिक मलको प्रयोगलाई बढाएर माटोको सुरक्षा र गुणस्तर सुधारसँगै बढ्दो व्यापार घाटा सन्तुलनमा ल्याउनु हो’, अग्रवालले भने, ‘तर, जथाभावी मापदण्डविनैका मल आयात हुँदा एकातर्फ किसान ठगिएका छन् भने अर्कातर्फ उत्पादनमा ह्रास आइरहेको छ । यसैले अवैध मल आयातलाई तत्काल रोक्नुपर्छ ।’
अहिले भारतीय बजारबाट अवैध तरिकाले भित्रिने मल नेपाली बोरामा प्याकिङ गरेको, नेपाली भाषामै स्वदेशी मल लेखिएको र सरकारी मापदण्ड कुनै पालना नगरिएको पाइएको अग्रवाल बताउँछन् । व्यवसायिक किसानहरुले समेत नक्कली मलले बजार जमाइरहेको भन्दै चिन्ता व्यक्त गर्दै आएका छन् । तर, सुरक्षा अधिकारी, कृषि कार्यालय, र सरकारले नै रोकतोकमा कुनै ध्यान नदिँदा बजारमा छ्याछ्याप्ती नक्कली मलको विगविगी बढेको छ ।
नक्कली मल विक्रीका लागि लुम्बिनीका तराईका जिल्लाका भित्री गाउँगाउँ र साना बजारहरुमा डिलरहरु नै बनाइएको छ । नेपालमा वर्सेनि मल अभाव हुने भएकाले यही मौकामा केही व्यवसायिक घरना र तस्करहरुले मापदण्ड नभएको मल भित्र्याएर किसानहरुलाई ठगीरहेको स्वयं किसानहरुकै भनाई छ । अग्रवालले नक्कली मल नियन्त्रणका लागि अनुगमन प्रभावकारी बनाउन सरकारसँग आग्रह समेत गरेका छन।
किसानहरुका अनुसार अहिले गाउँ तथा बजारमा किसान गोल्ड, गोरखाली शक्ति रासायनिक मल, श्री किसान नवरत्न, एनपीएल सरदार मिश्रित दानेदार मल, शुभ सरदार, किसान शक्ति, किसान मल नामका मलहरु जहाँतही विक्री भइरहेको छ । यी सबै मल भारतमा उत्पादित मल हुन् । यी मल मोहिनी ट्रेडर्स, सोमा एग्रो ट्रेडर्स, हरि एण्ड राज इन्टरप्राइजेज नामका सप्लायर्स तथा कम्पनीले आयात गरिरहेका छन् ।
भैरहवा भन्सार कार्यालयका सूचना अधिकृत नरेन्द्रप्रसाद चौधरीले सरकारले आयात गर्ने रासायनिक मलबाहेक अन्य मल आयात नभएको बताए । उनले भने, ‘पछिल्लो वर्षको तथ्यांकमा कुनै ट्रेडर्सले मल आयात गरेको देखिँदैन । त्यसैले मल आयात भएको छैन ।’
लुम्बिनी प्रदेश प्रहरी प्रमुख प्रहरी नायव महानिरीक्षक (डीआईजी) राजेन्द्रप्रसाद भट्टले सीमा क्षेत्रमा कडाइ गरिएकाले अवैध मल आयात रोकिएको दावी गरे । ‘कुनै किसिमको अवैध मल आयात भएको छैन । हामीले नाकामा कडाइ गरेका छौं, नक्कली मलहरु भित्रिन नदिन सबै जिल्लालाई पुनः निर्देशन गर्छु’, उनले भने ।
सशस्त्र प्रहरी बल लुम्बिनी प्रदेशका प्रमुख सशस्त्र प्रहरी नायव महानिरीक्षक (डीआईजी) दीपेन्द्र कुँवरले सीमा क्षेत्रमा अवैध बाटोबाट मल भित्रिने समस्या रहेको स्वीकार गरे । ‘म प्रदेशमा आउँदावित्तिकै अवैध बाटोबाट आएको मल रोकेको थिएँ, तर ठूलो विरोध भयो, कपिलवस्तुको बहादुरगंजमा मल किन रोकेको भन्दै भएको विरोधमा भीड नियन्त्रण लिनै हम्मेहम्मे पर्यो’, उनले भने, ‘किसानले एकदुई बोरा मल ल्याउँदा किन रोकेको भन्ने कुरा आउँछ । वास्तविक किसानले एकदुई बोरा मल ल्याउँदा त्यती कडाई चाहिँ नगरेकै हो । मलकै कारोबारीलाई भने कडाई गरिएको छ ।’उनले नेपालमा पर्याप्त मल नपाउँदा समस्या भएको जनाए । भारतीय बजारबाट भित्रिने मल कति गुणस्तर छ भन्नेबारे आफूलाई जानकारी नहुने बताउँदै सबै नाकामा कडाई गर्न आफूले यसअघि नै निर्देशन दिएको उनले बताए । ‘लुकीछिपी कसैले ल्याएको छ होला तर मैले कडाईकासाथ अवैध बाटोबाट भित्रिएको मल रोक्न निर्देशन दिएको छु’, उनले भने, ‘फेरि पनि यसबारे सबै जिल्लाका गणपति र बीओपीहरुलाई कडाई गर्न निर्देशन दिन्छु ।’ उनले अवैध बाटोबाट हुने सबै कारोबार रोक्न सशस्त्र प्रहरी दत्तचित्त भएर लागिपरेको दावी गरे ।कृषि ज्ञानकेन्द्र, रुपन्देहीका प्रमुख शिव अर्यालले मल प्रयोग गर्दा खाद्यतत्व पूरा भएको प्रयोग गर्नुपर्नेमा जोड दिए । ‘सरकारले आयात गर्ने मलमा बालीलाई चाहिने पोषकतत्त हुन्छ, यसले बालीलाई फाइदा गर्छ । तर, खुल्ला नाकाबाट आयातित मलमा नाइट्रोज, पोटासियम लगायतका तत्व कति छ भन्ने एकीन छैन’, उनले भने, ‘त्यसैले यस्ता मल प्रयोग गर्दा सावधानी हुनुपर्छ ।’ कानूसम्मत उत्पादित र सरकारी तहबाट आयत गरेका मल मात्रै प्रयोग गर्न उनले किसानलाई सुझाव दिए । परीक्षण नगरिएका मलहरु जथाभावी प्रयोग गर्न नहुने उनले बताए ।